της Ράνιας Τζεν
Τα φρύγανα είναι εκείνα τα μικρά θαμνώδη φυτά που δίνουν το χαρακτηριστικό χρώμα και άρωμα του ελληνικού τοπίου.
Ο Ησύχιος τα χαρακτηρίζει ως ύλη (ξύλο) λεπτή και ξηρά.
Η λέξη φρύγανα προέρχεται από το ρήμα «φρύγω» που σημαίνει ξεροψήνω. Η ονομασία τους δόθηκε από το Θεόφραστο, τον πατέρα της Βοτανικής, ο οποίος τα μνημονεύει ως ιδιαίτερη τάξη του φυτικού βασιλείου που διακρίνεται από την τάξη των δένδρων, θάμνων και ποών.
Έχουν μικρά αγκαθωτά φύλλα, φυτρώνουν σε χαμηλά υψόμετρα, ανθίζουν άνοιξη και καλοκαίρι, οπότε και απελευθερώνουν πτητικά αιθέρια έλαια, χαρίζοντας ξεχωριστή ευωδιά και ομορφιά στο τοπίο.
Πολλοί ξένοι περιηγητές και επισκέπτες της χώρας μας εντυπωσιάστηκαν από αυτή τη διαφορετική ομορφιά που έδιναν τα φρύγανα στο ελληνικό τοπίο και την περιέγραψαν σε βιβλία τους.
Ας δούμε κάποια από αυτά τα κείμενα:
Το 1890, ο Γάλλος αρχαιολόγος – περιηγητής Gaston Deschamps στο βιβλίο του «Η Ελλάδα σήμερα», αναφέρθηκε με δέος στην «ακτινοβολούσα, αρωματική ξεραΐλα» της Ελλάδας, για να εμβαθύνει στη συνέχεια περισσότερο: «Παντού μια ξεραΐλα που ακτινοβολεί, αρωματική και θαυμάσια. Τα πάντα κολυμπούν μέσα στη διαφάνεια. (…) Αυτά τα χρώματα και οι γραμμές διεισδύουν πολύ ζωηρά στο πνεύμα, ριζώνουν με πολύ επιτακτικό και απότομο τρόπο. Αυτός ο καταιγισμός είναι πολύ δυνατός για την όρασή μας, τη συνηθισμένη στις μαλακές γραμμές και τη ρευστή γοητεία της γενέθλιας γης» .
Ο Γάλλος συγγραφέας Αντρέ Μπιγύ, ήρθε στη χώρα μας για πρώτη φορά το 1937 με πλοίο, και μας δίνει με τον παρακάτω διάλογο αυτό που με τις αισθήσεις θα πει Ελλάδα.
« – Τι είναι, που είμαστε;
– Στον Ισθμό της Κορίνθου.
– Μα αυτή η μυρωδιά, αυτό το άρωμα των χόρτων που μυρίζουν τερέβινθο και θυμάρι;
– Η μυρωδιά της Ελλάδας.
Όχι, δε θα ξεχάσω ποτέ εκείνο το βράδυ, όπου η παρουσία της Ελλάδας γινόταν αισθητή αποκλειστικά και μόνο από το άρωμά της!» («La Grèce», Arthaud, 1937).
Ο Χένρυ Μίλλερ στο έργο του – ύμνο για την Ελλάδα- «Ο κολοσσός του Μαρουσίου» αναφερόμενος στα φρύγανα λέει : «Φυτά δύσκολα στην όψη, «κακά» όταν τα περπατάς (λόγω των αγκαθερών κλάδων τους), «δύστροπα» κι «ανάγωγα» αν προσπαθήσεις να τα παραμερίσεις, ή –πολύ περισσότερο– να τα ξεριζώσεις. Όλα όμως έχουν τη λογική τους… Τα πάντα γίνηκαν για ένα σκοπό. Τα «κακά» φρύγανα, προστατεύουν τον κακό (εξαιτίας του ανθρώπου) τόπο. Σε απωθούν για να προστατευθούν, γιατί διαφορετικά, εάν σε έλκυαν, ίσως να μην υπήρχαν!
Τα πιο γνωστά φρύγανα είναι το θυμάρι, το ρείκι, η λαδανιά ή κίστος, το φασκόμηλο, η αστοιβίδα, ο ασπάλαθος, το σπαράγγι, το λυχναράκι , ο ασφόδελος , η γκλομπουλάρια και άλλα.
Τα φρύγανα είναι συνήθως αρωματικά και πολλά από αυτά είναι γνωστά για τις φαρμακευτικές τους ιδιότητες, χρησιμοποιούνται δε στην πρακτική ιατρική ήδη από την αρχαιότητα. Αναπτύσσονται σε φτωχά, άγονα εδάφη είτε υποβαθμισμένα από πυρκαγιά είτε από υπερβόσκηση.
Έχουν την ιδιότητα να αντέχουν στις υψηλές θερμοκρασίες, ακόμα και στην ξηρασία και για το σκοπό αυτό παρουσιάζουν εποχικό διμορφισμό, δηλαδή το χειμώνα έχουν μεγάλα φύλλα, ενώ το καλοκαίρι μικρά και χνουδωτά για να εξοικονομούν το νερό σε περίπτωση ζέστης και ξηρότητας, ενώ παράλληλα διαφοροποιείται η θέση και το μέγεθος των στομάτων των φύλλων και μέσω της διαπνοής ρυθμίζεται η ταχύτητα απώλειας του νερού.
Με αυτό τον τρόπο, η σοφία της φύσης δημιουργεί με τα φρύγανα την άμυνά της για την αντιμετώπιση της ερημοποίησης του τοπίου.
Τα αίτια της ερημοποίησης είναι αφενός η υπερβόσκηση, και αφετέρου η πυρκαγιά που συχνά προκαλείται είτε από άλογη χρήση της πρακτικής αυτής από τους βοσκούς προκειμένου να εξασφαλίσουν βοσκοτόπια είτε και από την ελαττωμένη βόσκηση.
Τα φρύγανα λοιπόν αποτελούν ένα στάδιο πριν από την ερημοποίηση και σε αυτό έγκειται η σημασία τους, ότι δηλαδή δεν αφήνουν έναν τόπο να ερημώσει.
Οι φρυγανώδεις θαμνώνες στην Ελλάδα καλύπτουν επιφάνεια ίση με 10 – 15 εκατομμύρια στρέμματα, ενώ ανάμεσά τους αναπτύσσονται και πολλά ποώδη φυτά ( περί τα 200 είδη). Αυτό δημιουργεί οικοσυστήματα υψηλής βιοποικιλότητας. Σημαντικό επίσης είναι το γεγονός ότι οι φρυγανότοποι αποτελούν ακόμα βιότοπους για πολλά είδη ερπετών και άλλων μικρών ζώων.
Ίσως η περιβαλλοντική αξία τους να μην είναι εύκολα κατανοητή, επειδή απαντώνται σε ξερά μέρη και μας θυμίζουν καχεκτικά φυτά.
Εντούτοις αυτό το ταπεινό οικοσύστημα παρουσιάζει σημαντικό πλούτο και είναι από τις πιο ενδιαφέρουσες χλωρίδες της Ελλάδας και κατ’ επέκταση της Ευρώπης. Από τα 6.000 περίπου είδη φυτών που έχουν καταγραφεί στην Ελλάδα, 5.500 είδη είναι θάμνοι και χαμηλές πόες, πολλοί δε φρυγανότοποι προστατεύονται σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
Η οικολογική τους αξία είναι αδιαμφισβήτητη Οι βαθιές ρίζες που διαθέτουν αφενός τους επιτρέπει να έχουν αυξημένη δυνατότητα εξεύρεσης νερού, αφετέρου προστατεύει το έδαφος από διάβρωση.
Πλην τούτου όμως, προσφέρουν στον άνθρωπο τα αρωματικά φυτά, πολλά των οποίων είναι και θεραπευτικά, η ρίγανη, η λεβάντα, το δενδρολίβανο, το θυμάρι. Για τα αρωματικά φυτά αναλυτικά θα μιλήσουμε σε άλλη ανάρτηση.
Ο Μάρκος Βενιός, ζωγράφος και συντηρητής έργων τέχνης, φιλοτέχνησε πολλά τοπία που κοσμούνται με φρύγανα σε μια σειρά πινάκων του, την οποίαν εξέθεσε με το γενικό τίτλο « Αυτά που καταστρέφει ο άνθρωπος», φράση που είχε πει ο Γιάννης Τσαρούχης όταν είχε δει τα έργα του.
Κλείνοντας, ας ακούσουμε ένα όμορφο τραγούδι «Φρύγανα» σε στίχους Άλκη Αλκαίου και μουσική Σωκράτη Μάλαμα
Χρόνια στην εθνική οδό
όλο σαλπάρω κι είμ’ εδώ
σαν εωσφόρος μοναχός
που δίψασε για λίγο φως
Βάζω φωνή στο πουθενά
και μ’ απαντάνε τα βουνά
όποιος τον ήλιο κυνηγά
στα σκοτεινά θα τριγυρνά
Κόκκινα χείλη φίλησα
και με τον ήλιο μίλησα
το δρόμο μου τον έχασα
και να γυρίσω ξέχασα
Βάζω φωνή στο πουθενά
και μ’ απαντάνε τα βουνά
όποιος το γυρισμό ξεχνά
σε χιονοθάλασσες ξυπνά
Βλέπω (Βρίσκω) της νύχτας τα πουλιά
δίχως πατρίδα κι αγκαλιά
δεν κλαίνε δε σπαράζουνε
πίνουν κι αναστενάζουνε
Βάζω φωνή στο πουθενά
και μ’ απαντάνε τα βουνά
όποιος μιλάει με τα πουλιά
κάνει τα φρύγανα φωλιά
Κόκκινα χείλη φίλησα
και με τον ήλιο μίλησα
το δρόμο μου τον έχασα
και να γυρίσω ξέχασα
Βάζω φωνή στο πουθενά
και μ’ απαντάνε τα βουνά
όποιος το γυρισμό ξεχνά
σε χιονοθάλασσες ξυπνά
Βιβλιογραφία:
– Βικιπαιδεία
Εικόνες:
– Φρύγανα
– Μάρκου Βενιού, τοπίο με φρύγανα