της Ράνιας Τζεν
Η Κίρκη «φαρμακίς» Πίνακας του Τζον Γουίλιαμ Γουοτερχάουζ
Σε αντίθεση με την αρχαία Ελλάδα που γνωρίζουμε μέσα από τα κείμενα των κλασικών συγγραφέων, την Ελλάδα του λόγου, του μέτρου και της αρμονίας, την Ελλάδα της φιλοσοφίας, της ελεύθερης σκέψης, της ποίησης, της ιστορίας, υπάρχει και μια άλλη, αυτή των απλών ανθρώπων. Αυτών που καταφεύγουν σε σκοτεινές δυνάμεις προκειμένου να πετύχουν κάτι που επιθυμούν. Καταφεύγουν σε μάγους και μάγισσες για ξόρκια, επικλήσεις σε δαίμονες, μαγικά βότανα, μαγεία, μαγγανεία, φαρμακεία, θέλξη.
Δύσκολο να έχουμε μια σωστή ενημέρωση για τα θέματα αυτά, καθώς έχουμε ελάχιστες αναφορές από τα λογοτεχνικά, ιστορικά ή ρητορικά κείμενα της εποχής και γνωρίζουμε ότι πολλές πηγές καταστράφηκαν σκοπίμως.
Από το Σουητώνιο μαθαίνουμε ότι το 13 μ.Χ. δυο χιλιάδες μαγικοί κύλινδροι κάηκαν. Στις πράξεις των Αποστόλων αναφέρεται επίσης ότι στην Έφεσο κάηκαν πολλά βιβλία μαγείας.
Εκτός από τις λίγες αναφορές από τα κείμενα, βασικές πηγές για τη μαγεία είναι οι μαγικοί πάπυροι, τα φυλακτά και κείμενα πινακίδων σε λαϊκή και άξεστη γλώσσα σε λακωνική μορφή.
Σ΄ αυτά τα κείμενα είναι σαφείς οι επιρροές από την αιγυπτιακή και χαλδαϊκή μαγεία.
Μαγικοί πάπυροι ονομάζονται εκείνοι που περιέχουν μαγικές ρήσεις, μαγγανείες, ύμνους και τελετουργίες.
Είναι γραμμένοι στα ιερογλυφικά ή στην κοινή αλεξανδρινή και χρονολογούνται κυρίως στους πρώτους μ.Χ αιώνες.
Τα φυλαχτά, ήταν ελάσματα, δαχτυλίδια, και σφραγίδες, κατασκευασμένα συχνά από χρυσάφι και πολύτιμους λίθους. Οι πολύτιμοι λίθοι χρησιμοποιούνταν και για θεραπείες, αλλά και για όργανα μαγείας οπότε έφεραν εγχάρακτες επιγραφές με ακατάληπτα σύμβολα και γράμματα και θρησκευτικές ή μυστηριακές παραστάσεις.
φυλακτό 1500 ετών από Κύπρο
Οι πινακίδες ήταν ορθογώνια μολυβένια ελάσματα, με χονδροειδή χάραξη, τυλιγμένα και σφραγισμένα με καρφιά. Λέγονταν και «κατάδεσμοι» γιατί έδεναν, καθυπότασσαν τον παραλήπτη.
Τα ξόρκια απέβλεπαν στο να εμπνεύσουν τον έρωτα, οι επικλήσεις για την αντιμετώπιση ασθένειας, αλλά υπήρχαν και ξόρκια μίσους με κατάρες. Εκτός από τις επιγραφές υπήρχαν και συμβολικές παραστάσεις .
Μεγάλο ρόλο στον τομέα αυτό έπαιζαν τα φυτά, στα οποία απέδιδαν ιδιότητες με υπερφυσικές δυνάμεις και επήρεια δαιμόνων.
Οι μάγοι και μάγισσες επινοούσαν συνταγές θαυματουργές είτε για καλό είτε για κακό βράζοντας τα φυτά σε καζάνια, ανακατώνοντας και διάφορα άλλα υλικά πάντα κάτω από ειδικές συνθήκες των ουρανίων σωμάτων, ακόμα και σε ειδικές ημερομηνίες και απαγγέλλοντας κάποιους εξορκισμούς.
Εκτενή αναφορά κάνει ο Ηρόδοτος για μάγους του περσικού βασιλείου, δεν αναφέρει όμως για Έλληνες μάγους.
Ο Διόδωρος Σικελιώτης αναφέρει τη Μήδεια, κόρη της Εκάτης θεάς της μαγείας που έμαθε από τη μητέρα της την τέχνη της μαγείας και τη σύνθεση των θανατηφόρων δηλητηρίων.
Ο Διόδωρος αναφέρει επίσης ως μάγους τους Ιδαίους Δακτύλους, πρώτους κατοίκους της Κρήτης από τη Φρυγία
Ο Πλάτωνας καταδικάζει τους μάγους στην «Πολιτεία» του αναφέρει:
«Εξάλλου, αγύρτες και μάντεις πηγαίνουν στ’ αρχοντικά των πλουσίων, τους πείθουν πως έχουν από τους θεούς κάποια δύναμη, που την παίρνουν με θυσίες και γητέματα να θεραπεύουν κάθε άδικη πράξη που έκαμαν αυτοί, οι πλούσιοι ή οι προγονοί τους. Και αν θέλει κανείς να τιμωρήσει κανέναν εχθρό του με μικρή δαπάνη, μπορούν να βλάψουν τον δίκαιο και τον άδικο, γιατί, καθώς λένε, κατορθώνουν να πείθουν τους θεούς να τους εξυπηρετούν».
Στην αρχαία Ελλάδα «γοητεία» και «φαρμακεία» ήταν επίσης όροι που χαρακτήριζαν την ενασχόληση με τη μαγεία και «γόητες» και «φαρμακοί» ή «φαρμακίδες» οι μάγοι και μάγισσες.
Οι φαρμακίδες της Θεσσαλίας λέγεται ότι είχαν τη δύναμη να κατεβάζουν τη σελήνη από τον ουρανό και να τη φυλακίζουν προς όφελος των πελατών τους κατόπιν αμοιβής.
Άσχετα από τη χρονολόγηση των πηγών, η ενασχόληση με τη μαγεία είναι πολύ παλαιότερη.
Φαίνεται ότι η μαγεία ήταν περισσότερο γυναικεία υπόθεση, γιατί στα έργα των αρχαίων Ελλήνων ποιητών αναφέρονται κυρίως μάγισσες. Κορυφαίες : η Κίρκη, η Μήδεια και η Καλυψώ.
Οι άνδρες είχαν από ό,τι φαίνεται περισσότερο το ρόλο του θεραπευτή: Μελάμπους, Χείρων, Ασκληπιός, Μαχάονας και Ποδαλείριος.
Η Αγαμήδη, κόρη ή σύζυγος του Μούλιου, που σκοτώθηκε από τον Νέστορα, ήταν ειδική στα μαγιοβότανα, όπως αναφέρεται στην «Ιλιάδα».
Η Ελένη στην Οδύσσεια (ραψ. 4), προσέφερε το νηπενθές ρόφημα, που χαρίζει τη λήθη, για να απαλύνει τη διάθεση των ξένων. Είχε πάρει τις γνώσεις αυτές από την Αίγυπτο.
Στην «Οδύσσεια» βλέπουμε επίσης να δρουν η Κίρκη και η Καλυψώ.
Η Κίρκη, μεταμόρφωσε τους συντρόφους του σε ζώα, ενώ η Καλυψώ, έχει την ικανότητα να εξουσιάζει τους ανέμους.
Η Δηιάνειρα στην τραγωδία του Σοφοκλή Τραχίνιαι (445 π.Χ.) χρησιμοποιεί ένα δηλητηριασμένο χιτώνα με αίμα και το σπέρμα του κενταύρου Νέσσου, για να εκδικηθεί τον Ηρακλή.
Η τροφός στον Ιππόλυτο του Ευριπίδη ασκεί τη φαρμακεία και λέγει: είσίν δ’ έπωδαί καί λόγοι θελκτήριον φανήσεταί τι τήσδε φάρμακον νόσου, όταν η Φαίδρα ψάχνει να απελευθερωθερεί από το ερωτικό της πάθος
Στην Ανδρομάχη του Ευριπίδη, η Ερμιόνη κατηγορεί την Ανδρομάχη ότι χρησιμοποίησε εναντίον της μαγικά βότανα, για να την καταστήσει στείρα.
Η Μήδεια, όπως εμφανίζεται στην ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη, αλλά και στον τέταρτο «Πυθιόνικο» του Πινδάρου κατέχει την τέχνη των μαγικών βοτάνων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν και ως δηλητήρια.
Η Μήδεια έμαθε την τέχνη της μαγείας κι έγινε ιέρεια και φύλακας από τον πατέρα της βασιλιά της Κολχίδας Αιήτη.Εδώ η μαγεία είναι οικογενειακή υπόθεση.
Ο Αιήτης, μοναδικός μάγος στον κύκλο των μυθικών μαγισσών και γνωστός από το μύθο της Αργοναυτικής εκστρατείας, γιος του Ήλιου και της Ωκεανίδας Περσηίδας ή Πέρσης, ήταν αδελφός της Κίρκης, κατά τον Όμηρο και πατέρας της Μήδειας, της Χαλκιόπης και του ‘Αψυρτου.
Όταν ο Φρίξος κατέληξε στην Κολχίδα, αφού είχε διαφύγει με το ιπτάμενο κριάρι, το θυσίασε στο Δία και χάρισε τη χρυσή προβιά στον Αιήτη.
Ο Αιήτης τον πάντρεψε με την κόρη του Χαλκιόπη και κρέμασε το χρυσόμαλλο δέρας σε μια δρυ βάζοντας έναν ακοίμητο δράκο να το φυλάγει.
Όταν έφθασαν στην Κολχίδα οι Αργοναύτες αναζητώντας το χρυσόμαλλο δέρας, η Μήδεια που ήταν φυλακισμένη από τον πατέρα της λόγω διαφωνιών που είχαν, απέδρασε και συναντώντας τον Ιάσονα τον ερωτεύθηκε. Τον βοήθησε να κοιμίσει τον δράκο με μαγικά βότανα και να πάρει το δέρας.
Η Εκάτη σύζυγος του Αιήτη ήταν η θεά της μαγείας και προστάτιδα των μαγισσών.
Τα συστατικά στοιχεία μιας μαγείας, είναι η πράξη (τα δρώμενα,
η τελετουργία) και η κλήση (τα λόγια, η επίκληση)
Εκάτη
Από την πλευρά των διανοούμενων υπήρχε απέχθεια ως προς αυτές τις πρακτικές, αλλά από την πλευρά του λαού η πίστη στη μαγεία και η εφαρμογή της αυξανόταν καθημερινά από τον 5ο π.Χ αι.
Συμπερασματικά μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι αρχικά οι μάγισσες συνδέονταν με το θεϊκό κόσμο και η μαγεία βρίσκεται μόνο στα χέρια τους.
Η Κίρκη στον Όμηρο είναι μια θεά που εμπνέει το πάθος. Η Μήδεια μια κοσμικοποιημένη θεά. Η Καλυψώ νύμφη θεϊκής καταγωγής.
Στην πορεία των ετών για παράδειγμα οι μάγισσες της ελληνιστικής εποχής, όπως παρατηρούμε μέσα από τον Απολλώνιο και Θεόκριτο, είναι καθημερινές νέες κοπέλες ερωτοχτυπημένες, που χρησιμοποιούν την εκλαϊκευμένη μαγεία ως μέσο έλξης του ποθητού αντικειμένου.
Πηγές:
Αφροδίτη Αβαγιανού, Γυναίκα-Μάγισσα: Θνητή και Αθάνατη
Αναστασία Βακαλούδη Η εξέλιξη της μαγείας στην Αρχαία Ελλάδα
Κοτταρίδου, Α. “Η Μαγεία στην Αθήνα του χρυσού αιώνα
Μαρινάτου, Ν. “Η Μαγεία, τα Φυλαχτά και η Κίρκη